XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI 5.ÜNİTE ÖZET (acemim)

AZERBAYCAN’DA YENİLEŞME HAREKETLERİ

*General M. A. Matyuşkin komutasındaki Rus orduları Bakü’yü ele geçirdi.

*Kürekçay Antlaşması:Sisianov ile İbrahim Halil Han arasında Karabağ Hanlığı’nın Rusya’nın hakimiyetini kabul ettiğini belirten Kürekçay Antlaşmasını imzalandı.

*Gülistan Antlaşması. Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı.

Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, şirvan,şieki,Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi.

*Türkmençay Antlaşması :Azerbaycan’ı kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölen  antlaşmadır.

*1820’lerde tasfiye edilen hanlıkların yerine Rus vilayetleri kuruldu: Bakü, Derbend,

şeki, Karabağ, şirvan ve Talış. Bunların her biri, “naçalnik” denilen askeri kumandanlar

tarafından yönetiliyordu.

*Baron P. V. Hahn’ın adıyla anılan askeri idareleri ve dolayısıyla tüm hanlık idaresini kaldıran reformla, tek tip sivil idare sistemine geçiş öngörülüyordu.

*Reform, aynı zamanda, yerleşik aşiret birimleri olan “mahaller” yerine, daha küçük birimler olan “uçastek” leri getiriyordu.

*İdari yapılanma sonucu gubernatörlük (vilayet) merkezi olan Şamahı’nın bir depremle

harap olması sonucu, merkez Bakü’ye taşındı ve vilayetin ismi bu düzenlemeye uygun olarak değişti.

MİLLİ SERMAYENİN OLUŞUMU

*1859 yılında Bakü ve civarında petrol rafinelerinin kurulmasının bir neticesi

olarak çıkarılan ve işlenen petrolün beklenmedik bir oranda artması, ekonomide

önemli gelişmelere yol açtı.

*Petrol sanayisinin gelişmesi, Bakü’nün bir metropol haline gelmesine de sebep olmuştu.

*XIX. yüzyılın ortalarında Apşeron Yarımadası’nda küçük bir liman olan Bakü, 1870’lerde Çarlık Rusyasının en yüksek oranda nüfus artışı gösteren şehri haline gelmişti.

*Petrol patlaması daha önceden Bakü civarında petrol kuyusu, rafineleri veya toprak sahibi olanların hızla zenginleşmesine sebep olmuştu. Tagiyev, Nagiyev, Asadullayev, Muhtarov, Sultanov

ve bunların aileleri bu şekilde zengin oldu. Bunlar aynı zamanda Azerbaycan’ın ilk milli burjuvazileri olarak kabul edilmektedir.

*Hacı Zeynelabidin Tagiyev:

Bakü zenginlerindendir.petrol çıkan arazileri satın aldı. Satın aldığı buparsellerde tulumbasız

fışkıran petrol kuyularımevcuttu.  Bakü’nün ilk tiyatro binasını kurarak,ilk Türk kız mektebini açtı.

*Nobeller: Nobeller, Bakü’ye gelen ilk yabancı petrol sanayicisiydi.  keşfettiği sualtı mayınları

Rus askerî idarelerinin dikkatini çekti.Önce Bakü’de daha sonra Petersburg’da kimya laboratuarları kurdular.Böylece asrın sonlarında petrol üretiminin % 20’sini,gerosin (gazyağı) üretiminin% 40’ını Nobel kardeşlerin şirketi veriyordu.

AZERBAYCAN’DA MİLLİ BİLİNCİN GELİŞİM SÜRECİ

Rusların eğitim ve dil politikaları Azerbaycan halkının farklı beklentilerini ve ihtiyaçlarını gündeme getirdi.

*Rusçanın hâkim dil olmasının ötesinde tamamını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu bölgelerdeki mahkemelere tayin edilen tercümanlar vasıtasıyla Rusça zorunlu hale geldi.

*Çarlık Rusyasının Azerbaycan Türklerine karşı diğer bir uygulaması, sınır boylarında bilhassa İran ve Osmanlı Devleti ile temasını yasaklamaktı.

* Onun için buralara Ermeni, Alman ve Rusya’dan Hahol ve Malakan gibi adlarla anılan göçmen köylülerinin yerleştirilmesi sağlandı.

*Bu göçmenlerin iskân ettirilmesini kolaylaştırmak için, Muhacerat Müdürlüğü kuruldu.

*Gence’de ve Mugan’da Handorf, Malagan, Slovakiya adlarını taşıyan Hıristiyan köyleri bu şekilde meydana geldi.

*Özellikle Kafkasya ve Azerbaycan tarihine ait yazılan eserlerle yazarlar, milletin geçmişini tanımasını ve millet olduğunu hatırlamasını sağlamak istediler.

*Abbas Kuliağa Bakihanov (Bakühanov),Mirza Fethali Ahundov, Seyid Azim şirvani ve Hasan Melikzade Zerdabi gibi aydınların yapmak istedikleri halkın eğitim ve kültür seviyesini yükseltmek, milli basın ve milli dilin en yüksek seviyede olmasını sağlayarak onu başka dillerin tesirinden

kurtarmaktı.

*Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu.

*Mirza Fethali Ahundov ise halk dilinde yazdığı komedileriyle, şiirleriyle ilk kültür hareketini başlatan şahıs olarak ün kazandı.

KÜLTÜREL UYANIŞ

*Mirza Adıgüzel Bey, Mirza Cemal, Kerim Ağa Fateh, Seyid Abdül Hamid gibişahsiyetler, yazdıkları tarih kitaplarıyla öne çıktılar.

* Abbas Kuliağa Bakühanov tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır

*Tatar: “Tatar” kelimesiyle kastedilen Azerbaycan Türkleridir. Ruslar, Cengiz Han’dan başlayarak

Moğollarla Türklere Tatar adını verdikleri gibi Altın Orda Devleti’nin halkını da Tatar olarak adlandırdılar.

*Mirza Kazım Bey Derbent-name adlı eseri ile XIX. yüzyılda ilk olarak Azerbaycan ve Kafkasya tarihi üzerine eğilmiştir.

*Mirza Kazım Bey Umumi Türk-Tatar Grameri (Kazan, 1839) adlı eseri dünyada yazılan ilk mukayeseli Türk lehçeleri grameridir.

*Mirza Kazım Bey’in bu devirde müşterek Türk dili yaratılması tezini ortaya atması

onu “ilk Azerbaycan Türk milliyetçisi” olarak görülmesi anlamına gelmektedir.

*Mirza Şefi Vazeh  Filozof diye de tanınan Mirza fiefi’nin lirik ve tasavvuf şiirleriyle kazandığı şöhreti Rusya’yı aşarak Batı Avrupa’ya ulaşmıştı. Onun Avrupa ve bilhassa Almanya’da şöhret sahibi

olmasına sebep öğrencisi Alman yazar F. Bodenstedt oldu.

*Realist edebiyatın diğer bir temsilcisi İsmail Bey Kutkaşınlı’dır. Reşid Bey ve Saadet Hanım eserinde halkın yaşamı ve gelenekler aksettirilmiştir.

*KasımBey Zakir :Çarlık Rusyasına karşı mücadelesi ile tanınan KasımBey Zakir kendi toplumundaki cehalet ile de savaşmış, bundan dolayı kendisine Azerbaycan’ın milli şairi adı verilmiştir.

Mirza Fethali Ahundov, öncelikle Azerbaycan Türkçesinde Batı edebi üslubunu yansıtır tarzda

yazdığı oyunlarıyla ün kazandı Azerbaycan toplumunun hasta ve aksak yönlerini alaycı bir dille anlatan bir dizi komedi yazdı.

*Ahundov, 1857 yılından itibaren, fikri hayatının en büyük hadiselerinden birini teşkil eden “alfabe” meselesini gündeme taşıdı.

EĞİTİMDE YENİLEŞME

*1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı.

Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu.

*İlk teşebbüs aynı yıl Tiflis’de Aleksandr Enstitüsü’nü bitirip Bakü’ye dönen Sultan Mecid Ganizade

ve Habib Bey Mahmudbeyov tarafından ileri sürülmüştü. Okulda ana dili ve

Farsça ile birlikte Rusça da vardı. Bunun için de mektep “Russko-Tatarskaya fikola”

(Rus-Tatar Mektebi) olarak adlandırıldı.

*İlköğretim okullarında öğretmen ihtiyacını karşılamak için, yeni yeni “Darülmuallim Mektepleri” açılmış ve buradan mezun olanlar, ilköğretim okullarında öğretmenlik görevine tayin edilerek, gösterdikleri müspet hizmet karşı lığında halk ve aile birliği muhitinde “Mirza” adını almışlardır.

*Okulda ders veren muallimlerden mutlaka Gori Seminaryasını bitirmek şartı aranırdı.

*Kafkasya ve Azerbaycan’da usul-i cedit ile eğitim yapan ilk mektep 1890’da Ordubad’da Mehmet Sıtkı Seferoğlu tarafından açıldı.

*Azerbaycan için öğretmen kadrolarının hazırlanmasında 1876’da açılan Gori Öğretmen Okulunun (Gori Seminaryası) büyük rolü oldu.

*Müslüman kızlar için bir mektep Tagiyev tarafından  açıldı. Tagiyev Mektebin inşaatını süratlendirmek amacıyla kız mektebine Çariçe Aleksandra Fyodorovna’nın adı verildi.

*Cemiyet-i Hayriye’nin ilk olarak erkek çocuklar için açtığı mektebe Saadet adı verildi.

*Usul-i cedite geçiş aşamasında aydınların üzerinde en çok durdukları konu dil meselesi oldu.

*Bu yıllarda Üzeyir Hacıbeyov’un Türk Rus ve Rus Türk Lügati eseri, Abdullah şaik’in Uşag Çeşmeyi, Mahmudbey Mahmudbeyov’un Abbas Sıhhat’le birlikte kaleme aldığı Yeni Mekteb, Türk Edebiyatına İlk Kedem adlı ders kitapları neşredildi.

*Üzeyir Bey HacıbeyovAzerbaycan’ın en önemli bestecisidir. İlk eseri olan Leyla ile Mecnun’u1907’de yazmıştır. 1920’de Azerbaycan milli marşını bestelemiştir.  Türkiye’de de şöhret bulan Arşın Mal Alan gibi operetler onun tarafından yazmıştır.

BASININ GELİŞMESİ

*1832’de Tiflis’te Tatar Haberleri gazetesi yayınlanmaya başladı. Tiflisskiye Vedomosti (Tiflis Haberleri) gazetesine ek olarak neşredilen bu gazetede esasen resmi belgeler yayınlanıyordu

*Hasan Bey Zerdabi, 1875 tarihinde çıkan Ekinci gazetesiyle Azerbaycan’da ilk Türkçe gazeteyi neşretmeye muvaffak oldu.

*Şark-i Rus ,bu gazete Ekinci’den sonra çıkarılan ikinci siyasî gazete olma özelliğine sahipti.  ilk Türkçe günlük, siyasî ve içtimai gazete olma vasfını da kazandı.

*Şark-i Rus bilhassa kadın meselesi, alfabe ıslahı, dil ve edebiyat meselesine önem vererek, eğitimin tebliği, yoksul köylülerin zor durumları, gerilik ve cehaletin tenkidi gibi konularla da meşgul oldu.

*Azerbaycan basın tarihinde ilk mizahi dergi olan Molla Nasreddin 1906’da Tiflis’de yayınlanmaya başlandı. Redaktörü Celil Mehmed Kulizade idi.

*Azerbaycan sosyal hayatının bir anlamda ansiklopedisi sayılan bu dergi, kısa aralarla 25 yıl yayınlandı.

*Adına “Molla Nasreddinciler” denilen bir akım doğdu. Çok güçlü mizah kabiliyetine sahip olan

Sabir, milli ve siyasi konularda hükümetin takibatına uğramamak için “Hop-Hop”, “Din Direği”, “Mirat”, “Fazıl” gibi müstear adlar kullanmış olsa da yazılarındaki dil ve üslupla hemen tanınmaktaydı. Sabir, dergide yazı yazmaya başladıktan sonra dergiyle ayrılmaz bir ikili oluşturdu.

* Ömer Faik Numanzade  tarafındadn açılan Gayret matbaası Azerbaycan halkının sosyal şuurunun uyanmasına yardım maksadıyla açılmış ilk kültürel müesseseydi.,

*Ömer Faik’in ilk ve son eseri olan ve bu matbaada basılan Davet adlı kitap eli kalem tutanları, imkânı ve nüfuzu olanları milli gayrete çağırıyordu.

*Işık dergisi kadınlara mahsus olup eğitim ve sağlık konularında makaleler ve tavsiyeler vermekteydi.

*Şelale Dergisi nispeten muhafazakar çizgide olup kadın özgürlüğünün de tamamen karşısındaydı.

*Mehemmed Hadi vatan ve hürriyet temalı şiirleriyle tanındı.  1911-1914 yılları arasında

İstanbul’a gelerek burada yayınlanan Tanin, Servet-i Fünun gazetelerinde çalıştı. II. Abdülhamid dönemini eleştiren şiirleri yüzünden tutuklanarak Selanik’e sürgüne yollandı.

*Azerbaycan edebiyatında “romantik şairimiz” de denilen Hadi, tıpkı Namık Kemal gibi

vatan, millet şairi, hürriyet aşığı olarak bilinmektedir.

*Azerbaycan aydınları arasında Abbas Sıhhat’in de ayrı bir yeri vardır. Asıl adı Abbaskulu Mehdizade’dir. Bir hekim olmasına rağmen yaptığı tercümelerle ön plana çıkmıştır. Lermantov’dan, Krılov’dan, Gorki’den, Goethe’den yaptığı tercümeler ona büyük şöhret kazandırdı.

*Ali Bey Hüseyinzade Füyuzat’ ta yayınlanan “Mecnun ve Leyla-i İslam” adlı makalesinde milliyetçiliğini bilhassa Türkçülüğünü ön plana çıkararak, İslam dinini güzel bir kadın

şeklinde tasvir edip, onun beyninin Osmanlı Devleti’nden ibaret olduğunu gösteriyordu.

*Ali Merdan Topçubaşov I. Devlet Dumasına (Millet Meclisine) milletvekili seçildi

ve “Müslüman Grup”un başkanı olarak Rusya Müslümanlarının I. ve IV. Kurultayları na temsilci olarak katıldı.

*XIX. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan tarihçiliğinde önemli adımlar atılmaya başlandı. Bu aydınlardan biri M. F. Ahundov’du. Avrupalı eleştirmenlerin “Doğunun Molyeri”, Rusların “Doğunun Gogolü” dedikleri Ahundov, İslam dünyasının ilk dramaturgudur.

*Bu devrin mühim şairelerinden biri halk arası nda Han Kızı adıyla bilinen Karabağ’ın son hakimi Mehdikulu Hanın kızı Hurşidbanu Natevan ’dır.

 *XIX. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’da ilk genel kütüphane ve kıraathaneler açılmaya başlandı.Bunların en mükemmeli ve görkemlisi Neriman Nerimanov’un  kurduğu kütüphaneydi.

*Bazı dergiler Anadolu’dan parasız getirilerek Azerbaycan’a dağıtılmaktaydı. Bilhassa Servet-i Fünun’ daki yazılar, makaleler, sohbetler Azerbaycan’da ilgiyle karşılanıyordu. Türk yazarlarının ve Tevfik Fikret’in bazı eserlerini Azerbaycan Türkleri ilk defa bu dergide okumuş oldular.

*Azerbaycan’da bir Kütüphane şûrası açma fikri ilk olarak Nerimanov’dan geldi.

*Şuşa’da A. Agayev tarafı ndan bir kütüphane açıldı. burası Şuşa’nın çağdaş Müslüman kıraathanesi olarak adlandırılmaya başlandı. Agayev Fransızca bildiği ve bu dilde ders verdiği için kendisine “Frenk Ahmed”, kütüphanesine ise “Frenk Ahmed’in Kütüphanesi” denildi. Bu kütüphane Bakü ve Kuba kütüphanelerinden sonra Kafkasya’nın en büyük üçüncü kütüphanesi oldu.

*Matbaaların en önemlilerinden birisi Oruçov kardeşlerin sahibi olduğu Oruçov Matbaası idi.

SOSYAL KURULUŞLARIN ETKİ ALANI

*Bir yardım cemiyeti (Hayır Cemiyeti) kurulması fikri ilk defa 1870’li yıllarda Hasan Bey Zerdabi tarafından ortaya atılmıştı.

*Bakü  Müslüman Cemiyeti Hayriyesi Azerbaycan’da ilk Müslüman hayır cemiyeti faaliyetlerine başladı.

*Yine yardım amaçlı bir başka cemiyet olan “Neşr-i Maarif” kuruldu. Bu cemiyet fakir

ve yetim çocukların okutulması meseleleriyle ilgilenmekteydi. Amaçları kendi müesseselerinde çalıştırmak üzere vasıflı işçilerin yetiştirilmesini sağlamaktı.

* “Necat” Cemiyeti de  bir eğitim ve kültür cemiyeti idi. Cemiyetin en faal üyelerinden birisi İmran Kasımov’du. O, aynı zamanda cemiyete “Necat” adını da veren kişiydi. Amaçları Azerbaycanlıları bilgilendirmek, onları eğitmek, yoksul çocuklara yardım etmek, onları okullaracelp ederek ihtiyacı olanlara maddi yardımda bulunmaktı.

*Bakü’de gösterilen Leyla ile Mecnun operası  “Necat”ın teşebbüsleri sonucunda gerçekleşmişti.

*Saadet Cemiyeti ise klasik usulde eğitim yapan mekteplerin açılmasına, milli fikirlerin yayılmasına yardımcı olan bir hayır cemiyetiydi.

* “Hidayet” adı altında bir cemiyet faaliyete başladı. Kurucuları din adamları ve aydınlardan meydana

geliyordu. Amacı çetelerle ve suç işleyen kimselerle mücadele ederek, dini fanatizmi engellemekti.

* “Safa” cemiyeti de eğitim ve kültüre ağırlık vermişti. Bilhassa milli tiyatronun gelişmesi için çalışmakta ve bu amaçla kendi tiyatro gruplarını yaratmaktaydılar.

*1905 İhtilalinden sonra Tiflis’te Kafkas Müslüman Kadınlarının Hayriye Cemiyeti

kuruldu. Cemiyetin amacı yoksullara yardım etmek, kız mektepleri açmak, Kafkasya’da

kadınlar arasında eğitim ve sosyal faaliyetleri geliştirmekti.