XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI 6.ÜNİTE ÖZET  (acemim)

KAZAKİSTAN TARİHİ (XVIII. YÜZYILA KADAR)

*Bronz Çağında (MÖ 2. binyıl) Andronovo kültürü adı verilen insan yerleşimleri Kazakistan’ın büyük kısmında arkeologlar tarafından tespit edilmiştir.

*Sonrasında ise İskitler adıyla tanınan ve sanat tarihi açısından büyük bir öneme sahip ‘hayvan sanatı’nı üreten göçebeler Kazakistan bozkırında hâkim olmuştur.

*Kazaklar, çeşitli dönemlerde bu bozkırlarda göçebeolarak yaşayan Türk soylu toplulukların kalıntılarının birleşmesi ve ayrıca çeşitli Sibirya kavimleri ile bazı Moğol boylarının bu birliğe katılması neticesinde, yaklaşık olarak XV. yüzyılda oluşmuştur.

*Moğol hâkimiyeti döneminde (XIII. ve XIV. yüzyıllar) bölgenin büyük kısmı Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

*Bölgenin batısı ve kuzeyi Cuci ulusu, doğu ve güneyi ise Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

*Kazaklar göçebe, Özbekler ise yerleşik bir yaşam tarzı sürdürür oldular.

*Kazak Modernleşmesi Kazaklar Deşt-i Kıpçak göçebelerinin siyasi ve toplumsal yapısını

sürdürmüşlerdir.

* Her cüzün başında sultanlar ve kabile liderleri tarafından seçilen hanlar vardır.

*Kabilelerin ve onların alt bölümlerinin başında biy bulunur.

* Biyler Tevke Han tarafından yasalaştırılan adat’ı uygularlar.

*Kazak tanımı “kozak” şeklinde Slav dillerine de geçmiş ve özellikle sınırlardaki ayrıcalıklı

askerler için kullanılmıştır. Daha sonra Orta Asya’daki iç karışıklıklar zamanında

ise Kazak tanımı olumsuz anlamlar yüklenerek “serseri”, “haydut” anlamında kullanılmıştır.

*1468’de Ebulhayr Han Özbek-Kazaklara karşı sefere çıktı fakat onlarla karşılaşmadan

öldü. Hanlığı dağıldı ve Deşt-i Kıpçak otuz yıl sürecek kargaşa içine düştü.

*Hanlığın ilk yılları bozkırı kontrol etmek için Özbek lider şeybanî ile mücadele ederek geçti.

* Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.  Bu sözcük Rusçaya ve diğer batı dillerine genellikle orda olarak çevrilir.

*Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır.

CüzleR Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır:

*Bugünkü güneydoğu Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz,

* Aral Denizinin doğusundaki bozkırda OrtaCüz

* Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.

*Kazak bozkırlarını idare eden Kasım’ın en küçük oğlu Hak Nazar bu engelleri aşarak üç cüzü birleştirdi

*Deşt-i Kıpçak’ta XVII. yüzyılda Oyratların genişlemesi en önemli gelişmelerin başında gelir.

* Oyratlar, Moğolistan’ın batısındaki dört Moğol kabilesinin oluşturduğu bir federasyondu.

* Sibir Hanlığının Ruslar tarafından sona erdirilmesinden sonra Oyratlar batıya geldiler ve Kalmuk olarak adlandırıldılar.

*Doğuda kalan Oyratlar ise 1635’de Cungarlar olarak bilinen bir federasyon oluşturdular.

*Cungarlar, Ulu Cüz’e saldırıda bulundular. Kazaklar bu saldı rılara karşı koymakta zorlandılar.

*Tavke olarak bilinen Tevekkül Muhammed Han’ı n üç cüzü birleştirmesi sonucunda hücumlar durduruldu,

*Tavke Han’ın başarısı savaşla sınırlı değildi, adat denen geleneksel Kazak hukuk sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen bir kanun hazırlattı.

*Yedi Yargı savunma ve ceza amaçlı ilkeler bütünüdür ve kırılgan Kazak siyasi yapısını bir arada tutmak amacıyla benimsenmiştir. İlk maddesi adil cezalandırma ilkesini ilan eder ve en önemlisi de

kısastır.

*Cungarlar, Poltava Çarpışmasında  Ruslara esir düştükten sonra bu uzak bölgelere gelebilmiş İsveç subaylarının yardımıyla, Kazakların doğudaki topraklarını istila ettiler.

*Cungar tehdidinin ortadan kalkması Çin’in saldırılarıyla gerçekleşmiştir

RUS YÖNETİMİ ALTINDA KAZAKİSTAN

*Rusya’nın bozkırla ilişkisi XVI. yüzyılda Nogaylar, XVII. yüzyılda Kalmuklar tarafı ndan belirleniyordu.

*Kazakistan’a gelen ilk grup göçmenler olan Kozaklar, Kazak bozkırında askeri kaleler kurdular ve çevresindeki toprakları işgal ettiler.

*Kazak bozkırıyla ilgili ilk reformlar 1786’da başlatıldı.

*Kazaklar kaybettikleri topraklarını geri almak amacıyla Pugaçev ayaklanmasına katıldılar.

*Orta Cüzde Sultan Kenesarı,  on yıldan uzun bir süre Rus yerleşimlerine ve iktidarı nı tanımayan Kazak obalarına baskınlar yaptı. Rusların saldırıları karşısında Semireçye’ye, oradan da Kırgız topraklarına gitmek zorunda kaldı ve buradaki savaşta öldürüldü. Bundan sonra Kazaklar artık tamamen Rus hâkimiyeti altına girmişti.

*Kazak bozkırı eski kabile sınırlarını dikkate almadan dört eyalete (oblast) ayrıldı: Turgay, Akmolinsk (Akmola), Semipalatinsk (Semey) ve Semireçye.

*Kazak aristokrasisi Rus asiller sınıfına dâhil edilmedi, zira Kazaklar Rus devlet adamı Speranskiy’nin 1822’de ortaya attığı kavramla inorodtsı idi.

*İnorodtsı (tekil inorodets):Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan

yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir

*1868 düzenlemeleri Kazak topraklarına üç çeşit yargı uygulaması getirdi:

 1. Kazak adi suçluları için geleneksel Kazak hukuku.

 2. Rus ve Kazak siyasi suçluları için askeri mahkemeler.

3. Kazaklar, Ruslar ve ikisi arasındaki suçlar için Çarlık mahkemeleri.

*Özellikle askerlik muafiyeti ve vergi avantajları Tatar tüccarların Kazak toprakları na gelerek burada Kazaklarla evlenmesine yol açıyordu. Bu o kadar yaygın bir uygulama haline gelmişti ki babası Tatar, annesi Kazak çocuklar ayrı bir toplumsal sınıf oluşturarak şala Kazak (yarı Kazak) olarak adlandırılmıştır.

*1905 Rus Devriminden sonra Stolıpin’in tarım reformunun uyguladığı dönemde Rus köylülerin göçü de arttı. Bu reform programı büyük, bağımsız aile çiftlikleri yaratılması amacıyla başlatılmıştı.

MODERNLEŞME SÜRECİ VE TATAR ETKİSİ

*Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı

 *Dönemin neredeyse bütün yazma kaynaklarında Kazakistan ve Kırgızistan’da çalışan Tatar mollalarına düşmanlık hissi vardır.

*Kazak yazarlar arasında düşmanlık hissini açıkça ilan eden Çokan (Şokan) Velihanov’dur.

*Velihanov, Tatar mollalarını ve şakirtlerini Kazaklar arasında “fanatizm” ocağını yakmakla, mollaları Rusyadevletine sadık olmamakla suçluyor ve Kazakları Ufa Müftülüğüne boyun eğmekten kurtarmaya, Kazak bozkırında Tatar din adamlarının sayısını sınırlamaya çağırıyordu.

*Çarlığın din politikası İslamiyetin Kazak toplumundaki geleneksel rolünü değiştirmedi: Kazaklar ne dindar Müslüman ne de Hıristiyan oldular.

* Ama bu politika iki tür Kazak aydın grubunun oluşmasına yol açtı. Zor Zaman şairleri olarak bilinen İslami eğilimli Kazak aydınları ve seküler Rusya’ya yakın aydınlar.

 *İlk grubun temsilcileri Şortanbay Kanayulı,Dulat Babatayulı , Murat Mönkeulı ve Ebubekir Kerderi  Rus kolonizasyonunu suçluyor, göçebe geçmişi idealize ediyor ve Kazakların tek kurtuluşu olarak İslam dinini görüyorlardı.

RUS ÇARLIĞININ EĞİTİM POLİTİKASI

*Rusça tercüman karşılığı kullanılan tolmaç Türkçe ‘tilmaç’ sözünden türetilmiştir.

*İlk Kazak deyimleri sözlüğünü hazırlayan da bir Tatar tercüman ve kâtip Mendiyar Bekçurin’dir.

*Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik  adlı kitaptı.

*Bölgede ilk Rus okulu Omsk’da 1789’da Azyatskaya Şkola adıyla kuruldu.

KAZAK AYDINLARI

*Seküler aydınlar çoğunlukla Rus okul ve kurumlarından mezun olmuşlardı; Tatar misyonerlerin (mollaların) cehalet ve zararlarını eleştiriyorlardı. Rus kültür ve eğitiminden yanaydılar.

*Bu grubun önemli temsilcileri Çokan Velihanov, Ibıray Altınsarin ve Abay Kunanbayev’dir.

*Kazakların Batı kültürüne açılması ve Kazak milliyetçiliğinin gelişimine Rus kültürünün büyük etkisi olmuştur. Çarlık rejiminin Kazakistan’a sürgün gönderdiği Rus entelektüellerinin de bunda önemli bir payı vardır.

ÇOKAN VELİHANOV

*O, göçebe Türklerin Avrupa medeniyetiyle temasa geçmesi sonucu ortaya çıkan dehanın müthiş bir numunesidir.

*Velihanov Avrupa medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Rusları o medeniyetin taşıyıcısı olarak gördü. Kazakları din adamlarının (mollaların) etkisinden kurtarıp medeniyetin kucağına atmak için samimiyetle çalıştı,  fakat hayatının son yıllarında hayal kırıklığına uğradı.

*Velihanov Ruslara sempati duymakla beraber, içindeki Kazaklık duygusunu daima korumuştur.

* Rus ordusuyla birlikte Evliyaata’ya girerken Rusların bir Kazak kadınını öldürmelerine tahammül

edememiş, asker üniformasını çıkararakbozkıra çekilmiş, bundan sonra kendi soydaşları arasında yaşamış ve genç yaşta ölmüştür.

*Çokan Velihanov pek çok bilim adamı tarafından halkının ilk modern bilim adamı olarak tanımlanır.

*Rus romancısı F. Dostoyevskiy’in yakın arkadaşı oldu.

IBIRAY (İBRAHİM) ALTINSARİN

*Batı ve Kazak kültürlerini sentez etmeye çalışan bu grubun en tipik örneği Ibıray Altınsarin’dir

*İlk Kazak aydınlarından biri olmanı n yanısıra folklorcu, sosyal aktivist ve yazardı.

*Resmi muamele yazılarını ilk defa Kazakça yazmış ve edebî Kazakçanın gelişmesi için uğraşmıştır.

*Yazı tartışması XX. yüzyıla kadar sürdü, Aykap ve Kazak’ı n yayımlanmasıyla değiştirilmiş Arap alfabesi hâkim oldu

ABAY KUNANBAYEV

*Yaşamı filmlere, opera ve romanlara konu olmuştur.

*Bu romanlar içinde en çok tanınanı Muhtar Avezov’un Abay Jolı (Abay Yolu) adlı kitaptır.

*Batı Aydınlanma düşüncesinden etkilenmiş olan Abay, Kazak kültürüne yönelik eleştirilerini

özellikle Kara Sözder adlı eserinde dile getirdi.

1905 RUS DEVRİMİ VE KAZAKLAR

*Kazak milliyetçileri daha ziyade Çağatay edebiyatına ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duyuyor, Rus kültürünün etkisinden uzak durmaya çalışıyorlardı.

*1905 sonunda Kazaklar ilk resmi toplantılarını yaptılar:

*Orenburg’da Alihan Bökeyhanulı başkanlığında Batıcı aydınlarının toplantısı,

*Almatı’da ise Ahmed Baytursın’un idaresinde Doğu aydınlarının toplantısı yapıldı.

* Toplantılar sırasında Rusya’daki Kadet (Anayasacı Demokrat) Partisi etrafında toplanma ve Rus liberal burjuvazisiyle işbirliği yapma gereği açıkça dile getirildi.

*Aykap editörleri yerleşik hayatı savunuyorlar, bunu Kazak halkı ve kültürünün korunması için ana

temel olarak görüyorlardı.

*Tatar etkisine karşı çıkan ve Kazak gazetesi etrafında toplanan Kazak milliyetçi hareketi Alaş liderleri ise göçebe hayat tarzı taraflısıydılar.

KAZAK BASINI

*İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed

Bukin tarafından yayımlandı.

*Rusya Müslümanları arasında Türk dilinde çıkan ilk gazete Bakü ya da Kazan gibi Rusya Müslümanlarının entellektüel merkezlerinde değil, Taşkent’te çıktı.

*Türkistan Vilayetinin Gazeti, Rusça Turkestanskie Vedomosti’nin eki olarak yayınlanmaya başladı.

*Dala: Kazakça bozkır anlamına gelir.

*Fiker 17 Kasım 1905’de çıkmaya başladı. Gazete işçiler, köylüler ve cedidçi din adamlarına yönelik yayın yapıyordu.

*Serke gazetesi  hariç tutulursa ilk Kazak gazetesi 1907 yılında çıkmaya başladı. Mart ayında Troitsk şehrinde yayın hayatına başlayan Kazak Gazeti bir sayı çıktıktan sonra kapatıldı.

*1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu.