OSMANLI'DA İSKAN VE GÖÇ 8.ÜNİTE ÖZET (ACEMİM)

OSMANLI DEVLETİ’NİN GÖÇ VE İSKÂN POLİTİKALARI

GÖÇMEN İDARESİ

*Kırım Savaşı’nı müteakip kitlesel göçlerle karşı karşıya kalınınca özgün iskân projeleri planlamak, belirlenen ilkeler çerçevesinde göçmenleri iskân etmek ve sorunlarını gidermek amacıyla hususî bir teşkilatın oluşturulması kararlaştırıldı.

*Bu karar çerçevesinde 5 Ocak 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonu kuruldu. Kitlesel

göçler 1875 yılı itibarıyla sona erince Muhacirin Komisyonu lağvedildi

*93 Harbi’nde yine kitlesel boyutta bir göç sorunuyla karşı karşıya kalınınca Şehremanetinin bünyesinde göçmen sorunlarına çözüm bulmak ve iskânla ilgili projeler üretmek üzere İdare-i Umumiye-i Muhacirin Komisyonu oluşturuldu.

*Komisyon malî işler, iskân işleri ve sevk şubelerinden oluşacaktı.

*Komisyonun malî işler şubesinin sorumluluğu yardım veya sair yolla elde edilen gelirleri kaydetmek

ve oluşturulan bütçeden ihtiyaç sahibi göçmenlere yevmiye vermekti.

*İskân şubesi ise göçmen sevk ve iskânına ait işleri planlayıp umumi idarenin onayı ile uygulamaktan

sorumluydu.

* İstanbul’daki göçmenlerin sağlık sorunlarına çözüm bulmak ise Muhacirin Umur-ı Sıhhiye Komisyonu’na aitti.

* İstanbul’da biriken göçmenler sevk şubesi tarafından taşraya naklediliyorlardı.

*93 Muhaceretinin yoğun olarak yaşandığı dönemlerde göçmen işlerini daha iyi çözümlemek amacıyla Yıldız Sarayı merkez olmak üzere II. Abdülhamid’in başkanlığında Umum Muhacirin Komisyonu kurulmuştu.

*Bu komisyonun vazifesi göçmenlerin iskân ve iaşe meseleleri ile ilgili genel kararları almak, göçmenlerin yurtlarına dönmesini sağlamak, Anadolu’ya sevk edilecek olanların iskân mahallerini

belirlemekti.

*Göçmen idaresi göçmenlerin iskân mahallerini belirlemek ve sorunsuz bir şekilde yerleşmesini temin etmek amacıyla taşraya iskân memurları ve müfettişleri gönderdi. Bu memurların başkanlığında Vilayet İdare-i Muhacirin Komisyonları kuruldu.

*1897 Osmanlı- Yunan Savaşı nedeniyle Anadolu’ya yeni bir göç dalgası söz konusu olunca Muhacirin

Komisyon-ı Âlisi ismiyle yeni bir komisyon oluşturuldu.

GEÇİCİ İSKÂN

*Osmanlı coğrafyasına yönelik göçler savaş ve savaş sonrası olmak üzere iki gruba ayrılabilir.

*Savaş ortamında göç edenler ilk etapta can emniyetlerini sağlamak amacı yla dağlara çekilmekteydiler.

*Savaşın uzun sürmesi ve Türk ordusunun ricatı ve işgalci kuvvetlerin asker, sivil ayrımı yapmaksızın önüne geleni katletmesi üzerine sivil halk çareyi henüz Türk askerinin hâkimiyetindeki yerlere çekilmekte bulacaktı r.

*Babıâli bu dönemde mültecileri geçici iskân bölgesi ilan ettiği şehir ve kasabalarda

iskâna elverişli yerlere yerleştirecektir.

*Kırım göçmenleri için Varna, İstanbul,Samsun;

*Kafkas göçmenleri için de Trabzon, Samsun ve İstanbul geçici iskân bölgesi olarak kullanılmıştır.

*Rumeli’den gelenler için Üsküp, Selanik ve Edirne hemen hemen her dönemde geçici iskân sahasıdır.

*Geçici iskân bölgelerine gelen göçmenler ilk etapta camilerin avlularına daha sonra da içine yerleştirilmekteydiler.

*Camiler göçmenlerin tamamını barındırmaya yetmeyince tekke, zaviye, medrese, mektep binaları devreye girmekteydi.

*İhtiyaç yine karşılanamazsa çözüm çadır kurmakta veya baraka inşa etmekte bulunmaktaydı.

*Geçici iskân süresi uzayan göçmenlerin iskâna elverişli hususi binalara nakledilmesi yoluna gidilmekteydi.

*Bu çerçevede şehir ve kasabalarda barınmaya elverişli yalı, köşk, konak gibi bütün binalara sahiplerinin rızasına bakılmaksızın el konmaktaydı.

*Göçmenlerin İaşesi: Babıâli 1860’lı yıllarda zengin fakir ayrımı yapmaksızın 15 yaşından küçük olanlara bir, büyük olanlara ise ikişer kuruş yevmiye vermeyi kararlaştırmıştı.

*Kırsal alanda geçici olarak iskân edilen göçmenlerin iaşe masrafları yerli ahali tarafından karşılanıyordu.

*Göçmenlerin iaşelerini ve sair ihtiyaçlarını karşılamak üzere değişik kurum ve kuruluşlar yardım komisyonları kurmuşlardır.

* 93 GÖÇMENLERİNİN YARARINA OLMAK ÜZERE;

*Mebuslar tarafından Muhacirine Muavenet Cemiyeti,

*İkinci Abdülhamid’in himayesindeİane-i Muhacirin Encümeni,

*Ayanların teşebbüsleri ile Muhacirin İane Komisyonu,

*İstanbul’daki misyon şeflerinin önayak olmasıyla Milletlerarası Muhacirlere Yardım Komitesi,

*Baronne Bourdett Coutts tarafından Sermaye-i Şefkat-i Osmaniye ve Stafford Housse Komitesi isimli yardım cemiyetleri kurulmuştur.

*Yardım toplama ve dağıtma işi Balkan Savaşı esnasında İane-i Muhacirin Komisyonu, Rumeli Muhacirin-i İslamiye Cemiyeti ve Hilal-ı Ahmer Cemiyeti vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir.

*İslam ülkelerinin Hilal-i Ahmer Cemiyetleri de göçmenlere yardım etmişlerdir.

*Resmî kayıtlara istinaden Birinci Dünya Savaşı yıllarında 1.200.000 göçmen ve mülteci mevcuttu.

*Göçmen sayısının gün geçtikçe artması üzerine yeni kaynaklara müracaat edilmesi kaçınılmaz bir hâl aldı.

*Bunun üzerine göçmenlerin memleketlerinedönüşlerine kadar yetim ve dul maaşı alanlar hariç memur maaşlarından %1 nispetinde iâne-i ihtiyariye adı altında kesinti yapılması kararlaştırıldı

*Bununla birlikte ahalinin yardımına müracaat edebilmek gayesiyle Muhacirîn-i Müslimeye

Muavenet Komisyonu isimli bir yardım komisyonu kuruldu.

*Yakacak Yardımı: Muhtaç göçmen ailelerine kış aylarında kömür dağıtılmıştır. Bunun yerine yakacak bedeli verilmesinin daha uygun ve ekonomik olacağı kanaati hâsıl olduğu için göçmenlere hane başına bir kıyye kömür bedelinin nakit ödenmesi yoluna gidildi.

Sağlık Sorunu: Göçmenler kitlesel boyutta İstanbul’a gelmeye başlayınca şehrin genel kamu

sağlığı bozulmaya başlıyordu. Bu gibi durumlarda hususî sağlık komisyonları oluşturulmaktaydı.

*Birinci Dünya Savaşı’nın ortaya çıkardığı problemlerden birisi de salgın hastalıklardır.

 *Millî Mücadele döneminde sağlık hizmetleri daha ziyade Hilal-iAhmer Cemiyeti vasıtasıyla yürütüldü.

*İstihdam:

*Memur iken mülteci ve muhacir konuma düşenler de vardı.

*Mültecilerin sevk ve idareleriyle ilgili heyetler ilk etapta söz konusu göçmen memurlardan seçilecekti.

*Göçmen muallimler iskân mıntıkalarında bulunan iptidaîlerde çalıştılar.

*Tüccar, esnaf ve zanaatkâr göçmen ve mülteciler de şehir ve kasabalara yerleştirildiler.

*Bununla birlikte, sahil şeridinden Orta-Anadolu’daki şehir ve kasabalara sevk edilen balıkçı ve kayıkçı

lar atıl durumda kaldılar.

*Çiftçiler elden geldiğince köylere yerleştirildiler.

*Birbirini takip eden savaşlar sonucu, himayeye muhtaç yetim sayısı oldukça artmı

ştı. Yetim sayısı özellikle Birinci Dünya Savaşı’nda hat safhaya ulaşmıştı.

*Bunun üzerine, Maarif Nezareti bünyesinde Darüleytam Müdüriyet-i Umumiyyesi kurulmuş

ve yurt çapında birçok şubesi açılmıştı.

*Yetim çocuklar söz konusu kurumun binaları nda barındırılıp eğitilmeye çalışıldı.

DAİMÎ İSKÂN

*İskân, bir ailenin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarını karşılayacak büyüklükte konut

sahibi olmasını temin etmenin yanı sıra yaşamını sürdürecek maddî imkânlara kavuşturulacak

bir şekilde ekonomik bir işletme olarak planlanıp uygulanmasıdır.

*İskân ekonomik ve sosyal açıdan tarımsal iskân ve şehirsel iskân olmak üzere iki ayrı şekilde gerçekleştirilmektedir.

*Tarımsal iskân ile yerleştirilecek ailelere, konut, işletme binası ve tarım arazisi verilir.

* Şehirsel iskânda ise aileye konut, işletme ve donatım kredisi verilir.

*Daimi iskâna tabi tutulanlar aşiret mensupları ve göçmenler olmak üzere iki grupta toplanabilir.

*Aşiret İskânı: Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar izlediği dışa ve içe iskân politikaları ile konar- göçer unsurlar büyük oranda yerleşik hale dönüştürülmüşlerdi.

*1840’dan itibaren konar-göçerler Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yerleştirilmeye çalışıldı. Amaç bir taraftan halkın refah ve güvenliğ ini arttırmak, diğer taraftan da Çukurova, Uzunyayla, Konya ve Dobruca gibi geniş ve verimli alanları şenlendirmekti.

*Kırım Savaşı esnasında Toroslardaki bazı konar - göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem çı-

karmışlar, bunun üzerine 1865’de Fırka-i Islahiye teşkil olunarak Maraş ve Elbistan

arasındaki aşiretlerin iskân edilmeleri sağlanmıştır.

*Göçmen İskânı: Geçici iskân yerlerinde barındırılan mültecilerden yurtlarına geri

dönmek istemeyenler veya geri dönme imkânı bulamayanlar göçmen idaresinin

belirlediği yerlere yerleşmek üzere sevk edilmekteydiler.

OSMANLI DEVLETİ’NİN GÖÇMENLERİ İSKÂN POLİTİKASI

*Osmanlı Devleti, göçmenleri sınıra yakın yerlere yerleştirmek suretiyle tampon bölgeler oluşturmaya çalıştı.

* Bu nedenle, doğudan gelen göçmenler Anadolu’nun Rus sınırından başlayarak Basra cihetine

kadar uzanan sahada yerleştirilmek suretiyle bölgedeki Müslüman nüfusun

arttırılması hedeflendi.

*Uzun Yayla’da geçitlerin yakınlarında yerleştirilen göçmenler, kendilerine verilen toprakları korumaları üzerine konar-göçerler yer değiştiremez olduklarından yerleşik hayata geçmeye zorlandılar.

*Daimî iskân bölgeleri tespit edilirken göçmenlerin iklimine uyum sağlayabilecekleri tarıma elverişli su, mera ve orman bulunan iskân mahallerine gönderilmesi ilke olarak kararlaştırıldı.

GÖÇMENLERE YAPILAN YARDIMLAR, KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜMLERİ

*Arazi Tahsisi: Anadolu’ya gelen göçmenlerin iskân edilebilmesi için sürekli arazi

üretilmesi gerekliydi. İskâna elverişli miri, mevkuf ve hali arazilerin göçmenlere

tahsis edilmesi iskân talimatnamesinde hükme bağlanmıştı.  

*Bu çerçevede atıl durumda olan askeri sahalar, meralık alanlar göçmenlere

tahsis edilebilmiştir.

*Konut Yardımı: İskân talimatnamesine göre göçmen idareleri tahsis edilen arsalara

iki, üç gözlü mesken inşa edilmesinden sorumluydular.

*İhtiyaç sahibi göçmenlerin konutları devlet, yerli ahali, göçmen işbirliği ile yapılmaktaydı.

*Zirai Yardım: Arazi ve mesken ihtiyacını karşılayan çiftçi göçmenlerin en kısa

zamanda üretici hale gelmeleri gerekmekteydi. Bunun için de çift hayvanı, tarım

araç gereci ve tohuma ihtiyaç duymaktaydılar. Kendilerine yardımcı olmaları hususunda

yerli ahali teşvik ediliyor, hatta zaman zaman zorunlu tutuluyordu.

*Vergi Muafiyeti: Göçmenler, ilk etapta on sene aşar ve tekâlif-i örfiyyeden ve 25 sene askerlikten muaf tutuldular.

 *Askerlik MuaŞyeti: Abdülmecid döneminde askerlik hizmeti ilkesel olarak

tüm Osmanlı vatandaşları için yükümlülük haline getirildi.

*Silâhaltına alınacak olanlar kura usulüyle belirleniyordu.

* 1877- 1878 döneminde her şeyini terk ederek göç edenler on yıl askerlik hizmetinden muaf tutuldular.

*1878 sonrası mal varlıklarını tasfiye ederek gelen göçmenler için muafiyet süresi 6 yıldı.

*İstanbul’a yerleşen göçmenler 6 yıl sonra yaşları askerlik çağına denk geliyor ise kuraya dahil ediliyorlardı.

*Ancak İstanbul’da doğan göçmen çocukları yasal açıdan İstanbullu kabul edildiklerinden yerliler gibi askerlikten tamamen muaf tutulmaktaydılar.

*Eğitim Sorunu:  Özellikle öksüz ve yetim çocuklar İstanbul sokaklarında dilencilik yapmak suretiyle

geçimlerini temin etmeye çalışmaktaydılar.

*Bu gibi çocuklar masrafları Şehremaneti tarafından karşılanmak üzere Darüşşafaka’ya kaydedilmişlerdir.

*Kamu tarafından koruma altına alınamayan göçmen çocukları ise varlıklı ailelere evlatlık

statüsünde verilmeye çalışılmıştı.

*Yetimlerin istihdam edildiği bir diğer yer eytamhanelerdi. Buralardaki çocukları bir meslek sahibi yapabilmek adına bir zanaatkârın yanına çırak olarak verilmesi yoluna gidilmekteydi.

GÖÇLERİN DEMOGRAŞK, SOSYAL VE EKONOMİK SONUÇLARI

*Demografik Etki: Salgın hastalık, kıtlık, savaş ve toprak kaybı Osmanlı toplumunun nüfus artış hızını sürekli düşürmekteydi.

*Göçler nüfusun köy- kent dağılımını da etkiledi. 19. yüzyıl öncesi kır nüfusunun az olması büyük çiftliklerin kurulmasını zorunlu kılmaktaydı.

*Mali ve İktisadi Etki: Göçmen iskânına açılan miri çiftlikler en verimli toprakları ve bol kaynakları içine almaktaydı. Bu alanların emek gücü açığı dolayısıyla mera olarak değerlendirilmesi hayvancılığın gelişmesini sağlarken tarla kültürü sahasının giderek daralması sonucunu doğurmaktaydı.

*Sosyal Etki: Göçmenle yerli toplum arasında kültürel fark olmaması iki unsurun zaman içerisinde kaynaşmasına sebep olmuştur.

*Genelde yerli ahali kırsal alana gönderilen göçmenlerin zorunlu ihtiyaç maddelerini karşılama yoluna gitmişlerdir

*Osmanlı Devleti toplumu Osmanlılık fikri etrafında toplamaya çalışmıştı.

*Mülteciler, geçici iskân bölgelerinde yerli halkla temasta bulundular. Söz konusu sosyal ilişki özellikle mültecilerin yaşam tarzında bazı değişikliklere yol açtı.

*Şark mültecileri, göç esnasında Yozgat Boğazlıyan’da yetiştirilen ve Sarı Bursa

ismiyle meşhur olan buğday ve Ankara tiftik keçisini tanıdılar.